Þelpe Tekniði

[SEYRAN]

Þelpe Tekniði

Kendi içinde çok deðiþik þekilleri ve çeþitli özellikleri bulunan þelpe tekniðinde, elin bütün tellere yukarýdan aþaðý ve aþaðýdan yukarý vurulmasý gibi iki temel fonksiyon vardýr. Vuruþ þekli, ifade ve týný olarak farklý anlayýþta olan bu iki fonksiyon, kendi içinde de çeþitli özellikler göstermektedir.

Yukarýdan aþaðý yapýlan vuruþlar genellikle iki türlüdür. Bunlardan biri; baþparmak hariç, diðer dört parmakla yukarýdan aþaðý bütün tellere vurulmasýdýr. Bünyesinde bir çok özelliði barýndýran bu vuruþ da kendi içinde ikiye ayrýlmaktadýr. Bunlardan biri, bütün tellere baþparmak hariç diðer dört parmakla bir bütün halinde vurulmasýdýr.

Diðeri ise baþparmak hariç serçe parmak, yüzük parmaðý, orta parmak ve iþaret parmaðýnýn sýrasýyla bütün tellere taramalý olarak hýzla vurulmasýdýr.

Bu vuruþlar ezginin ilk darplarý olmalarý nedeniyle önemlidir. Çok yumuþak uygulanabildiði gibi genellikle belli bir þiddetten çok kuvvetliye kadar deðiþik sertlik derecelerinde yapýlmaktadýr. Böylece ezginin yapýsýna ve karakterine göre usulün çok deðiþik zamanlamalarýna gelebilen bu vuruþlarýn, kesik kesik ve kuvvetli uygulanmasýyla da ezginin ruhunda dirilik ve coþku yaratýlmýþ olmaktadýr. Genellikle usullerin baþýnda,, ortasýnda veya hem baþýnda hem de ortasýnda yer alabilen bu tanforlar, kimi zaman usulün çok deðiþik yerlerine gelebilmektedirler. Bu da monotonluktan uzaklaþmada ve havanýn deðiþmesinde etkili olmaktadýr.

Genellikle yalýn ve küçük ezgileri belli bir ritim kalýbý temeline oturtup, uzun bir zaman dilimi içinde çalýp söyleyen Doðu Bölgesi Alevi-Bektaþilerinde tanfor anlayýþýnýn en ince örneklerini görmek mümkündür. Öyle ki, zaman zaman inançlarýnda önemli bir yeri olan Allah, Muhammet, Ali üçlemesini ifade eden üç tanforu, peþ peþe getirerek ezginin çeþitli yerlerinde ustalýkla kullanabilmektedirler. Bunun yanýnda Anadolu genelinde tanforlarla þekillenmiþ çok çeþitli ezgi ve ritim kalýplarý meydana gelmiþtir. Bir eserin tümü zaman zaman bu tarz þekillenmiþ ezgi ve ritim kalýplarýnýn birleþmesinden oluþabilmektedir. Teke bölgesinde sýkça rastlanýlan bu uygulamaya Avþar Beyleri adlý ezgi iyi bir örnektir. Bu tarz uygulamalara Doðu bölgelerimizde de rastlanýlmaktadýr. Örneðin Aþýk Nesimi Çimen; kendi anlayýþýna göre oluþturduðu tanforlardaki 7/8'lik usul kalýbýný farklý usuldeki ezgilerin bitiþinde dahi kullanmaktadýr. Bu uygulamayý çokça benimsemiþ olan Çimen'in uzun hava tarzý açýþlarýnda özellikle tanforlarla süslediði hýzlý ezgilerle karar sesine varmasý dikkat çekicidir. Anadolu'nun genelinde sað elin yukardan aþaðý vuruluþunda dikkat edilecek bir husus da týrnak ve el hýþýrtýsýnýn çýkan týnýya katýlmasý ve bunun bir zevke dönüþmüþ olmasýdýr. Özellikle Doðu Anadolu Alevi-Bektaþi'leri için týrnak hýþýrtýsý vazgeçilmez bir alýþkanlýk durumundadýr.

Anadolu'da sað elin yukardan aþaðý vuruluþuna ait genelde görülen bir diðer özellikte, tellerle birlikte ayný zamanda göðse de sert bir darp vurarak ses çýkarýlmasýdýr. Bu uygulama Doðu yörelerimizde de görülmesine raðmen genellikle Teke Bölgesi Yörükleri ile karakterize olmuþtur. Özellikle zeybek havalarýnda karþýlaþýlan deðiþik kullanýmlarý vardýr. Teke bölgesi Yörüklerinde "fiske, fýska, týska ve tokatlama" gibi adlar alan bu vuruþta önce sað el baþparmaðý iþaret ve orta parmaðýn ortasýna gelecek þekilde yumruk yapýlýr. Bunu takiben önce orta parmak sonrada iþaret parmaðý olmak üzere, iki parmak peþpeþe ve hýzla göðse vurularak el aþaðýda açýk konuma getirilir.

Bu vuruþta iþaret ve yüzük parmaðý da göðse deðiyor gibi görünse de asýl iþlevi orta ve iþaret parmaðý yapmaktadýr. Zeybeklerde bu ifade adeta, zeybek oynayan çok sayýdaki kiþinin ayak seslerini tasvir etmektedir. Bu darplar genellikle düzenli olarak tek yapýldýðý gibi, istenildiðinde üst üste iki defada uygulanabilmektedir ( Ömek Aðýr Zeybek ve Fethiye Zeybeði). Bunun yanýnda piano ve forte olmak üzere deðiþik þiddetlerde görülen bu vuruþlarýn, bir ezgi içinde çok aralýklý olarak uygulandýðý da görülür. Göðse parmaklarla darp vurularak ses çýkarýlmasý ve bu sesin müziðin içinde kullanýlmasý fikri, kopuzun tarihinde çok eskilere dayanmaktadýr. Asya Türklerinde de bu uygulamaya sýkça rastlanýlmaktadýr. El ile çalmanýn çok eski dönemlerinden beri süregelen bu vuruþ, mýzrap kavramýyla birlikte devam ettirilmiþtir. Günümüzde hala sürdürülen bu ifade ile ezginin istenilen herhangi bir yerinde göðse bir ya da peþpeþe iki darp vurularak renk katýlmaktadýr.

Göðse darp vurarak ses çýkarýlmasýnda Anadolu'da karþýlaþtýðýmýz ikinci þekil, yalnýzca orta parmaðýn göðse vurularak ses çýkarýlmasýdýr. Genellikle doðu bölgelerimizde adeta ezgiye dem tutarcasýna kullanýlan bu ifadede de, daha çok iþaret parmaðý ile ezgi çalýnýrken orta parmakla göðse vuruþlar yapýlmaktadýr. Bu uygulama da mýzraplý baðlamaya geçmiþtir Mýzraplý baðlamada da alýþkanlýða göre, orta veya yüzük parmaðý göðse darplar vurmak suretiyle ezgiye eþlik etmektedir.

Sað el þelpe tekniði ifadelerinden bir diðeri de, yalnýzca iþaret parmaðý ile bütün tellere yukarýdan aþaðý vurmadýr. Bu vuruþta diðer üç parmak hafifçe kapatýlarak iþaret parmaðýnýn hareket alaný geniþletilir ve yukardan aþaðý bütün tellere vurulur. Burada da vuruluþ þiddetine baðlý olarak týrnak hýþýrtýsý, kesik ifade ve tanfor özellikleri gerçekleþtirilebilir. Ancak, bunlarýn hiç biri olmadan yumuþak bir vuruþ da yapýlabilir. El ile çalýþýn görüldüðü hemen her yörede rastlanýlan bu vuruþ, saz boyunun büyükçe olmasý dolayýsýyla doðu bölgelerimizde daha rahat ve özgür bir yapýdadýr. Teke bölgesinde ise, üçtelli baðlamalarýn küçük boyda olmalarý nedeniyle bu vuruþ, daha küçük hareketlerle yapýlmaktadýr.

Þelpe tekniðinin temel fonksiyonlarýndan bir diðeri de, aþaðýdan yukarýya yapýlan vuruþlardýr. Kendi içinde çok deðiþik þekilleri ve özellikleri bulunan bu vuruþlar genellikle ezginin iþlenmesi, tanforlarýn belirlenmesi, tanforlarýn dýþýndaki yerlerin doldurulmasý vb. iþlevleri yerine getirmektedir.

Aþaðýdan yukarý yapýlan vuruþ þekillerinden biri. elin aþaðýda açýk pozisyonda iken yukarý doðru vurulmasýdýr. Bu vuruþta aðýrlýk, Ýþaret parmaðýndadýr. Diðer parmaklarda hafifçe tellere deðseler bile, asýl vuruþ iþaret parmaðýnýn iç kýsmýyla yapýlmaktadýr.

Aþaðýdan yukarý vuruþ þekillerinden bir diðeri orta, yüzük ve serçe parmaklarýnýn hafifçe kapatýlmasý ve iþaret parmaðý ile tellere aþaðýdan yukarý doðru vurulmasýdýr. Bir önceki vuruþa göre çok daha rahat ve hýzlý olabilmesi bakýmýndan, genellikle tercih edilen vuruþ budur. Teke yöresinde bu vuruþa ''tekli''de denmektedir. Bu yörede bir ikinci tekli vuruþ çeþidi de orta parmakla yapýlandýr. Ýþaret parmaðý ve orta parmakla yapýlan tekli vuruþlarýn, bir bütün halinde düþünülüp peþpeþe uygulanmalarý ile oluþan vuruþa Teke yöresinde genellikle ''ikili'' ya da ''iki parmak'' denilmektedir. Ýkili vuruþta iþaret parmaðý, biraz orta parmaðýn hizasýna kaydýrýlarak parmaklar arasýnda bir paralellik saðlanýr. Yüzük ve serçe parmaklarýnýn hafifçe kapatýlmasý ile rahatlayan bu iki parmakla tellere kýsa aralýklarla hýzla vurulur. Parmaklarýn tellere peþpeþe vurulmasý nedeniyle hýzlý bir senkop oluþturan bu vuruþun, Doðu bölgelerinde özel bir adý olmamakla birlikte özellikle "Aþýklama" denilen tavýrda kullanýlmaktadýr. Arguvan Emirler yöresinde çokça rastlanýlan bu kullanýmýn yanýnda, aþýklama ifadesinin bilinen en yaygýn vuruþ þekli, alttan yukarý baþparmak ve iþaret parmaðýnýn hýzla vurulmasý ile yapýlandýr.

Þelpe tekniði alttan yukarý vuruþlarýndan, Teke yöresinde olup da, doðu bölgelerimizde görülmeyen önemli bir ifade, adýna genellikle "tarama'' denilen vuruþ þeklidir. Alttan yukarý sýrasýyla yüzük, orta ve iþaret parmaklarýnýn peþpeþe, hýzla vurulmalarýyla oluþan bu ifade, Teke yöresinin karakteristik ve temel bir vuruþudur. Ýlgili parmaklarýn bükülmek suretiyle uygulandýðý bu vuruþ, Teke yöresinde adeta bir kalýp haline dönüþmüþtür. Genellikle aþaðýdan yukarýya parmaklar hýzla, peþpeþe vurulur. Ancak ezgiye göre parmak hareketlerinin yavaþ ve tek tek uygulandýðý da görülmektedir.

Anadolu el ile baðlama çalma geleneði þelpe tekniði, üstten ve alttan vuruþlarýnýn birlikte uygulanýþýnda iki olgu göze çarpmaktadýr. Birincisi, ezgiye göre üstten ve alttan yapýlan vuruþ çeþitlerinden birinin veya bir kaçýnýn düzensiz olarak uygulanmasýdýr. Çeþitli vuruþlarýn birleþiminden oluþan bu kalýplarýn, zaman zaman bir ezginin hemen bütünü boyunca devam ettiði görülebilir. Teke yöresinin Avþar Beyleri adlý uzun havasý buna iyi bir örnektir. Dikkat edilecek olursa, üstten tek vuruþ ve iki kez tekrarlanan alttan üç parmak tarama vuruþunun birleþiminden oluþan kalýp eserin bütününde uygulanmaktadýr. Bunun gibi, daha fazla sayýda üstten ve alttan vuruþlarýn birleþiminden oluþup ezgi bütününde tekrarlanan geniþ vuruþ kalýplarý da vardýr. Ezgi boyunca genel bir icra temasýnýn oturtulduðu bu anlayýþa, deðiþik þekilleriyle Teke ve doðu yörelerimizde rastlanýlmaktadýr. Bir üçüncü þekilde bu iki olgunun birlikte uygulanmasýdýr. Bir ezgi bütününde üstten ve alttan serbest yapýlan vuruþlarýn yanýnda düzenli vuruþ kalýplarýnýn da kullanýldýðý bu uygulamaya Teke ve doðu yörelerimizde rastlanýlmaktadýr.

Þelpe tekniðinin yurt genelinde baðlamada asýl uygulanma :.eri göðüste, sap birleþimine yakýn bir noktadadýr. Ancak, Teke yöresinde sap üzerinde çalýnan parmak vurma tekniði ile beraber sap üzerinde de uygulanabilmektedir. Þelpenin hemen her hareketinin yapýlabildiði bu bölgede çýkan þelpe tonu göðüstekinden biraz farklýdýr.

Tel Çekme Tekniði

Tel çekme, baðlamanýn temel tekniklerindendir. Parmakla teli çekerek ses çýkarmayý ifade eden bu teknik, kopuzun ilk dönemlerinden bu güne kadar geliþerek süregelmiþtir. Anadolu'da el ile baðlama çalma geleneðinin genelinde rastlanýlan bu icra þekli, Doðu yöreleri ve Teke Bölgesinde farklýlýklar içermektedir. Bu pozisyonda genellikle alt ve orta tel için iþaret parmaðý alttan yukarý, üst tel için ise baþparmak kullanýlarak yukarýdan aþaðý çekilmek suretiyle ses çýkarýlmaktadýr. Doðu yörelerimizde genellikle uzun hava icralarýnda, zaman zaman da ritmik ezgilerde kullanýlan bu teknikte, ezginin her sesine birebir vuruþlar gelebilmektedir. Kendisine özgü bir týný karakteri olan bu tekniðin tipik özelliði, sað el ile az sayýda vuruþ yapýp sol el ile olabildiðince çok sayýda ses çýkarýlmasýdýr. Kanýmýzca, özellikle hýzlý ezgilerde her notaya bir vuruþ yapmanýn zorluðu bu anlayýþý doðurmuþ olmalýdýr.

Teke bölgesinde bu teknik, doðu yörelerimizden daha farklý bir þekilde uygulanmaktadýr. Genellikle boðaz havalarýnýn icrasýnda kullanýlan bu tekniðin en tipik örneði, Ramazan Güngör'de görülmektedir. Sanatçý, küçük olan üçtelli baðlamayý aþaðýdaki resimdeki gibi, üst ve alt iki kenarýndan kavrayarak iþaret parmaðýný boþta býrakmakta ve yalnýzca iþaret parmaðý ile teli birazda göðse bastýrarak yukarý doðru çektirmektedir. Teke bölgesi üçtelli baðlamalarý da doðu yörelerimizde olduðu gibi, az vuruþ yapýp, çok sayýda ses çýkarma anlayýþý ile çalýnmaktadýr. Ancak, üçtelli baðlamada tel çekme tekniði esnasýnda çýkan týný daha sivri ve daha keskin bir karakterdedir.

Parmak Vurma Tekniði

Parmak vurma tekniði; Anadolu el ile baðlama çalma geleneði içerisinde yer alan ve dünyada yalnýzca Anadolu'nun Teke bölgesi Yörük Türkmen kültürüne ait özgün bir ses çýkarma tekniðidir. Bu teknik, þelpe ve tel çekme teknikleri gibi baðlamanýn köklerine uzanan derin bir tarihe sahip deðildir. Baðýrsak tel ile mümkün olmayan, ancak madeni telin kolay týnlamasýna baðlý olarak geliþen bu tekniðin, iyimser bir bakýþla madeni tellerin baðlamaya takýlýþýna kadar uzanan bir geçmiþi vardýr. Kanýmýzca, bu nedenle parmak vurma tekniði, Anadolu genelinde yaygýnlýk kazanamamýþtýr. Zira, Anadolu insanýnýn baðýrsak telden madeni tele ancak yakýn zaman önce geçebilmiþ olmasý ve Yörüklerin göçebe yaþam tarzý nedeniyle diðer topluluklardan uzak olmalarý, bu tekniðin Anadolu geneline yayýlmasýný engellemiþtir. Bu teknik yörede ''parmak vurma, parmak koyma" gibi terimlerle adlandýrýlmaktadýr. Ömer Akpýnar Ahmet Yamacý'nýn parmak vurmaya ''bana bana, bandýra bandýra çalma'' anlamýnda ''damak'' dediðini nakletmektedir. Teke yöresindeki yaþlýlar, eskilerin bu tarzda çalarken sazýn yönünü yukarý çevirdiklerini söylemektedirler. Bu anlayýþ kanýmýzca, Anadolu genelinde görülen sazýn yukarýya, Hak'ka doðru çalýnmasý inancýyla ortak olmalýdýr.

Parmak vurma tekniði; baðlamada açýk tellerin bir tam beþli tizindeki perdeye genellikle iþaret parmaðý, bazen de orta parmakta vurulup çekilmesini ifade eden bir ses çýkarma tekniðidir.


Erol Parlak

[Aðþar]

teþekkür ederim verdiðiniz bilðiler için

['Byðl]

Elinize saðlýk.